ترجمه قرآن به زبان‌های مختلف در ادوار گوناگون تاریخ اسلام، سابقه قابل توجهی دارد. قرآن کتابی برای هدایت جهانیان است و جهانیان زبان‌ها و فرهنگ‌های مختلفی دارند. تعدد زبان برای بشر، نباید مانع دستیابی به یک حقیقت واحد که همان قرآن است، شود و این امر، نیاز به ترجمه قرآن را پررنگ‌تر می‌کند. به همین بهانه سری به بخش تالار تخصصی کتاب‌های خارجی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی زدیم و در آنجا با برخی از نسخ قرآنی با ترجمه به زبان‌های متعدد خارجی در دنیا آشنا شدیم. در ادامه، بخش‌هایی از گفت‌وگوی خبرنگار روزنامه قدس با بی‌بی سکینه علوی‌فر، چهل‌وسه ساله و مسئول این بخش را می‌خوانید. وی کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی بوده و حدود۲۲ سال سابقه کار در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی را دارد.

۸۰۰ نسخه از ترجمه قرآن به ۷۹ زبان دنیا

قرآن کتابی جهانی بوده و برای تمام اقوام بشر در طول تاریخ نازل شده و باید به‌گونه‌ای به همه بشریت برسد و همه بتوانند از آن بهره برده و هدایت شوند. این امر مستلزم آن است انسان‌هایی که با زبان‌های متعدد ارتباط برقرار می‌کنند، بتوانند درک کنند در قرآن چه آمده و این کتاب آسمانی حاوی چه مطالبی است؛ این امر تنها با ترجمه قرآن ممکن است.

کتاب آسمانی قرآن کریم در طول تاریخ همواره محور اندیشه و عمل مسلمانان بوده است. مسلمانان برای حل معضلات فکری و عقیدتی و رفع مشکلات فردی و اجتماعی به این کتاب مقدس مراجعه می‏کرده‌اند. از این طریق، آثار فراوانی درعلوم مربوط به قرآن، خلق و صدها کتاب در تفسیر، تجوید، ترجمه، رسم‏الخط، قرائات و دیگر علوم قرآنی نگاشته شد. همچنین آثار چاپی نیز در این زمینه پدید آمد که ترجمه قرآن کریم به زبان‏های غیرعربی را شامل می‌شد.

کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به عنوان گنجینه‌ای ارزشمند و قطب نشر معارف اسلامی در قلب حرم مطهر رضوی، رسالت فراهم‌آوری، سازماندهی و اشاعه منابع ارزشمندی همچون قرآن‌ها را به عهده دارد. تالار تخصصی کتاب‌های خارجی این کتابخانه با بیش از ۱۲۲هزار منبع در موضوعات مختلف و به ۹۲زبان، خدمات متنوعی را به دانشجویان، اساتید، طلاب و پژوهشگران ارائه می‌دهد. خارجیان مقیم شهر مقدس مشهد در نهادهایی مانند جامعه المصطفی العالمیه و دانشجویان خارجی دانشگاه بین‌المللی امام رضا(ع) امکان عضویت در کتابخانه و تالار کتاب‌های خارجی این کتابخانه را داشته و می‌توانند کتاب‌های خارجی را با رعایت ضوابط و دستورالعمل‌های موجود و به مدت یک ماه به امانت برده و استفاده کنند.

 گنجینه قرآن‌های چاپی موجود در بخش مخزن تالار کتاب‌های خارجی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی با ۸۰۰نسخه از ترجمه قرآن به ۷۹ زبان دنیا، به روش‌های گوناگون ازجمله خریداری، اهدا و وقف جمع‌آوری شده و هم‌اکنون در اختیار پژوهشگران، محققان، نویسندگان و علاقه‌مندان این حوزه قرار دارد.

افرادی که از فراوانی ترجمه‌های امروزین قرآن مجید به زبان فارسی شگفت‌زده می‌شوند، اگر بدانند تعدد ترجمه‌های کتاب آسمانی ما به زبان‌های انگلیسی و فرانسه از ترجمه‌های فارسی بسی بیشتر است و به تجدید چاپ‌های بیشتری رسیده، شگفت‌زده‌تر خواهند شد. هم‌اکنون مجموعه‌ای از قرآن‌های ترجمه‌شده کم‌نظیر در تالار کتاب‌های خارجی کتابخانه مرکزی آستان قدس به ۷۹زبان وجود دارد؛ قرآن‌هایی به زبان‌های آلمانی، ایتالیایی، اسپانیولی، ترکی استانبولی، ترکی آذری، پرتغالی، بوسنیایی، فرانسوی، کشمیری، گجراتی، نروژی، یونانی، هلندی، میلباری، اویغوری، بنگالی، مالایی، مالایالامی، سوئدی، قرقیزی، نیپوری، لوگاندایی، آنکویی، براهویی، هوسایی، هندی، مجاری، کرواتی، کره‌ای، ارمنی، اردو و... .

 بیشتر قرآن‌های موجود در این تالار، اهدایی شخصی به نام «دکتر حبیب لباف» است. وی خیر نیک‌اندیش، پژوهشگر قرآن و دانشمند وارسته شهر همدان بوده که در سال ۱۳۹۴شمسی درگذشت.

مهم‌ترین ترجمه‌های موجود از قرآن کریم در کتابخانه آستان قدس رضوی به زبان انگلیسی با ۴۳ترجمه و به زبان فرانسه با ۱۳ترجمه است و کارشناسان در راستای خدمت‌رسانی سریع و دقیق به مراجعان، پژوهشگران و علاقه‌مندان علوم قرآنی و برای اشاعه اطلاعات و دسترس‌پذیری همگانی اقدام به تهیه فهرست‌های مرتبط با این موضوع کرده‌اند که در سال ۱۳۹۸ شمسی، کتاب قرآن و تفاسیر و ترجمه‌های موجود در تالار کتاب‌های خارجی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی هم در این زمینه توسط سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به چاپ رسید.

آشنایی با برخی از «قدیمی‌ترین» نسخ ترجمه شده قرآن به زبان‌های خارجی

۱- ترجمه قرآن به زبان آلمانی از «داوید فردریش مگرلین» محل نشر فرانکفورت آلمان در سال ۱۷۷۲ میلادی

داوید فریدریش مگرلین، الهی‌دان پروتستان، نخستین آلمانی‌زبانی است که قرآن را مستقیماً از متن عربی به این زبان ترجمه کرده است. تا پیش از این، تمام ترجمه‌ها به زبان آلمانی از نسخه‌های لاتینی، انگلیسی یا دیگر زبان‌ها بوده‌اند.

عنوان ترجمه مگرلین «انجیل ترکی یا قرآن»  Die türkische Bibel, oder der) Koran) است. این ترجمه که مستقیماً از مبدأ ترجمه شده در سال۱۷۷۲ میلادی برای نخستین‌بار در شهر فرانکفورت آلمان به چاپ رسید.

۲- ترجمه قرآن به زبان «انگلیسی» توسط شخصی به نام جورج سیل، محل نشر لندن، سال چاپ ۱۸۶۹ میلادی

۳- ترجمه قرآن به زبان «روسی» توسط فردی به نام سابلوکوف، محل نشر قازان روسیه، ویرایش سوم، سال چاپ ۱۹۰۷ میلادی

این ترجمه، هفتمین ترجمه قرآن به زبان روسی در تاریخ ترجمه قرآن‌های موجود در جهان است. این ترجمه در سال۱۸۷۸ میلادی در قازان کشور روسیه به قلم فردی به نام «گوردی سابلوکوف» انتشار یافت. انتشار این ترجمه به دلیل کیفیت بالا و مناسب سبب شد ترجمه شخص دیگری به نام بوگوسلاوسکی هرگز به مرحله چاپ نرسد.

سابلوکوف قرآن را از روی متن عربی آن ترجمه کرد. او سالیان دراز از زندگی خود را در راه انجام این کار بزرگ صرف کرد و در ۷۴سالگی از آن فارغ شد. این ترجمه که پس از درگذشت او در سال‏های ۱۸۹۴ و ۱۹۰۷ میلادی تجدید چاپ شد، از بهترین ترجمه‏های چاپ‏شده قرآن به زبان روسی است. این نسخه از معدود نسخه‌های موجود در جهان است که هم اکنون در تالار لاتین کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری شده و در دسترس پژوهشگران قرار دارد.

۴- نخستین قرآن ترجمه شده به زبان «فرانسه» در ایران

این قرآن که برای نخستین بار به زبان فرانسه در سال ۱۳۷۸ شمسی در ایران ترجمه شد، قرآن نفیس اهدایی مرحوم «دکتر غلامحسین ابوالقاسمی فخری» است. ۱۷سال تلاش او برای ترجمه قرآن کریم به زبان فرانسوی، اثری مانا و پرافتخار را رقم زد که هم‌اکنون در گنجینه قرآن‌های چاپی لاتین در تالار کتاب‌های خارجی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

 این استاد برجسته که در سال ۱۳۵۱ شمسی مدرک دکترای مهندسی خود با درجه خیلی عالی را تحت نظر پروفسور سیسترنگ در دانشگاه شماره ۶ پاریس دریافت کرده بود، سرانجام در سال ۱۳۹۷ شمسی  دار فانی را وداع گفت.

نکته بسیار مهم در مورد ترجمه قرآن به زبان فرانسه توسط مرحوم دکتر ابوالقاسمی فخری این است که این ترجمه، «نسخه پیش از انتشار» بوده و فقط همین یک نسخه (پیش از انتشار) در تمام ایران و جهان اسلام وجود دارد که در تالار لاتین کتاب‌های خارجی کتابخانه آستان قدس رضوی و با دستخط نوشته شده روی برگه جلد این ترجمه، نگهداری می‌شود. این ترجمه در ابعاد ۳۴*۲۳ سانتیمتر، در ۹۳۸ صفحه به زبان عربی- فرانسه و با جلد کالینگور منتشر شده است.

از ویژگی‌های بارز ترجمه این قرآن، نوشتن هر آیه به عربی و آوانگاری آیه به زبان فرانسه و به رنگ سبز و سپس ترجمه فرانسه آن به رنگ آبی است. آوانگاری موجب آسانی خواندن متن آیه به عربی برای خارجیان است. این آوانگاری به زبان ساده، نحوه تلفظ کلمات را برای خواننده بیان می‌کند. در انتهای این ترجمه، جدول راهنمای خواندن متن عربی به صورت آوانگاری شامل سه گزینه «حرف عربی»، «شکل آوانگاری» و «صدای حاصل» را وجود دارد و جزو ملحقات این ترجمه آورده شده است.

در دستخط نگارش یافته روی یکی از صفحات جلد این ترجمه از قرآن، توسط مترجم (مرحوم دکتر غلامحسین ابوالقاسمی فخری) این‌گونه نوشته شده است:

«... ۴۰ سال قبل ]یعنی حدود سال ۱۳۳۸شمسی[ در جوار مرقد مطهر حضرت امام رضا(ع)، توفیق شناخت و ترجمه و انجام وظیفه در مورد قرآن مجید را با شفاعت آن امام همام که از خاندان حضرت رسول‌الله(ص) و برگزیده خدا و نور واحد رب‌العالمین هستند از درگاه خداوند متعال عاجزانه مسئلت کردم.

اینک به عنوان سپاسگزاری، حاصل تلاش خود را که به صورت نمونه اولیه ]قبل از چاپ سال۱۳۷۸ شمسی[ تهیه کرده بودم را به کتابخانه آستان قدس رضوی تقدیم می‌دارم. به مناسبت رمضان المبارک سال۱۴۳۳ هجری قمری، غلامحسین ابوالقاسمی فخری...».